1. H καταγωγή της οικογένειας

Σύμφωνα με την οικογενειακή παράδοση, η οικογένεια Μπαλτατζή καταγόταν από τη Bενετία. Τα μέλη της, άγνωστο πότε ακριβώς, μετέβησαν από τη Βενετία στην Κρήτη και στη συνέχεια πήγαν στη Χίο. Οι πηγές αναφέρονται μόνο στη χιώτικη καταγωγή τους και οι Μπαλτατζήδες ήταν γνωστοί στη Σμύρνη και στα άλλα μέρη που εγκαταστάθηκαν ως «χιώτικη οικογένεια». Όταν βρέθηκαν στη Χίο και μετά στη Σμύρνη, οι Μπαλτατζήδες συνέχισαν να διατηρούν σχέσεις με τη Βενετία. Τότε ήταν άλλωστε και Βενετοί υπήκοοι, σύμφωνα με τα διαβατήρια του Μαρίνου, του Δημήτρη και του Ευαγγελινού Μπαλτατζή, που είχαν εκδοθεί στη Βενετία το 1745, το 1774 και το 1788 αντίστοιχα.¹

Ο Μαρίνος Μπαλτατζής, έμπορος, ήταν το πρώτο μέλος της οικογένειας που εγκαταστάθηκε στη Σμύρνη. Το 1743 βρισκόταν ήδη στην πόλη αυτή. Ο Μαρίνος κάλεσε τον ανιψιό του, το Δημήτρη Μπαλτατζή, να μεταβεί κι εκείνος στη Σμύρνη με τη σύζυγό του. Το 1760 ο Δημήτρης και η Χριστίνα, η σύζυγός του, φαίνεται ότι βρίσκονταν στη Σμύρνη. Τα έξι παιδιά τους, και ειδικά τα πέντε αγόρια, ίδρυσαν τους κλάδους της οικογένειας Μπαλτατζή που τη διαιώνισαν.

2. Η επαγγελματική δράση

Οι Μπαλτατζήδες διαδραμάτισαν αξιόλογο ρόλο στον εμπορικό τομέα το 18ο και 19ο αιώνα, στον τραπεζικό τομέα από τις αρχές του 19ου αιώνα, από το δεύτερο μισό του 19ου στη διπλωματία και στην πολιτική και στο τέλος του 19ου αιώνα στον πολιτιστικό τομέα. Πράγματι, η οικογένεια Μπαλτατζή κατάφερε να αναπτύξει πολυσχιδή επαγγελματική δραστηριότητα ακολουθώντας την οικονομική συγκυρία: Μπόρεσε να στραφεί έτσι στον τραπεζικό τομέα από τις πρώτες δεκαετίες του 19ου αιώνα. Από το δεύτερο μισό του 19ου αιώνα στράφηκε και προς μη οικονομικούς τομείς δραστηριότητας και κατάφερε να επιβληθεί και σε αυτούς.

Το δεύτερο μισό του 18ου αιώνα ο Ευαγγελινός Μπαλτατζής (1765-1809) διηύθυνε έναν από τους κυριότερους ελληνικούς εμπορικούς οίκους της Σμύρνης. Η σημασία των εμπορικών οίκων του Γεωργίου και του Εμμανουήλ, γιων του Ευαγγελινού, ήταν αναγνωρισμένη σε όλη την ανατολική Μεσόγειο στο πρώτο μισό του 19ου αιώνα. Ο Ευαγγέλης Μπαλτατζής (1826-1889) ήταν αξιόλογος τραπεζίτης στην Κωνσταντινούπολη και στην Αθήνα στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα. Ο Γεώργιος Μπαλτατζής (1868-1922) έγινε πολλές φορές υπουργός της Ελλάδας στις αρχές του 20ού αιώνα· ο γιος του, ο Νικόλαος-Εμμανουήλ, συνέχισε τη σταδιοδρομία του πατέρα του και έγινε πολιτικός τον 20ό αιώνα. Ο Περικλής (1830-1908) ήταν σημαντικός έμπορος και σαράφης (αργυραμοιβός) στη Σμύρνη το δεύτερο μισό του 19ου αιώνα. Στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα ο Ξενοφών (1833-1895) ήταν το πρώτο μέλος της οικογένειας που στράφηκε στο διπλωματικό κλάδο: υπηρέτησε ως διπλωμάτης της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και πέρασε μέρος της ζωής του στις Ηνωμένες Πολιτείες. Στο τέλος του 19ου αιώνα, ο Δημοσθένης (1836-1900) έγινε διευθυντής του αρχαιολογικού μουσείου της Κωνσταντινούπολης και έγραφε άρθρα στη γαλλική γλώσσα σχετικά με την αρχαία ελληνική ιστορία.

Ένας κλάδος της οικογένειας Μπαλτατζή «ειδικεύτηκε» μόνο σε έναν επαγγελματικό τομέα: Ο Γεώργιος Μπαλτατζής (1778-1858) και οι απόγονοί του ήταν έμποροι ή εμποροτραπεζίτες. Αλλά εκτός από το παράδειγμα αυτό, όλοι οι υπόλοιποι κλάδοι ασκούσαν μεγάλη ποικιλία επαγγελμάτων. Έτσι, για παράδειγμα, από τα τέσσερα αγόρια του Εμμανουήλ Μπαλτατζή και της Κατερίνας Πετροκόκκινου, ο Σπυρίδων ήταν κτηματίας, ο Επαμεινώνδας έμπορος, ο Αριστείδης πολιτικός και δήμαρχος του Βοσπόρου και ο Ξενοφών διπλωμάτης.

3. H γεωγραφική εγκατάσταση

Οι Μπαλτατζήδες εγγράφονται σε ένα χώρο που δεν περιορίζεται στη Χίο, τη Σμύρνη ή γενικότερα τη Μικρά Ασία. Η ιστορία τους παραπέμπει στις ιστορίες των άλλων χιώτικων οικογενειών και των μεγάλων ελληνικών οικογενειών της διασποράς. Οι χρονολογίες των εγκαταστάσεών τους επιβεβαιώνουν τις κυριότερες φάσεις της ελληνικής διασποράς. Η μετακίνηση των ελληνικών οικογενειών σε όλη τη Μεσόγειο, τη Μαύρη Θάλασσα και τη Δυτική Ευρώπη από το τέλος του 18ου αιώνα μέχρι τις αρχές του 20ού βοήθησε στην ανάπτυξη του εμπορίου.² Μεταξύ των οικογενειών αυτών, οι χιώτικες οικογένειες διακρίθηκαν για τις αξιόλογες δραστηριότητές τους. Από τις αρχές του 19ου αιώνα μέχρι τις αρχές του 20ού, μέλη της οικογένειας Μπαλτατζή ήταν εγκατεστημένα στην οθωμανική πρωτεύουσα, τη Μασσαλία, την Οδησσό,³ το Παρίσι, τη Βιέννη, την Αθήνα και τις Ηνωμένες Πολιτείες. Οι Μπαλτατζήδες μετακινούνταν πολύ: πολλά μέλη της οικογένειας αυτής γεννήθηκαν σε ένα μέρος, έζησαν σε άλλο, ή σε περισσότερα του ενός, και πέθαναν σε διαφορετικό μέρος. Στις πόλεις όπου εγκαταστάθηκαν, προσπάθησαν να αναδειχθούν και να διαδραματίσουν σημαντικό ρόλο.

Οι Μπαλτατζήδες εγκαθίστανται στη Μασσαλία κυρίως στη διάρκεια του πρώτου μισού του 19ου αιώνα και ήταν πολύ σημαντικοί έμποροι της πόλης αυτής: στα μέσα του 19ου αιώνα ο οίκος Μπαλτατζή ήταν ο κυριότερος εισαγωγέας σιταριού στη Μασσαλία.⁴ Η εγκατάσταση των Μπαλτατζήδων στη Μασσαλία εξηγείται αν λάβουμε υπόψη τη σημασία της πόλης εκείνης καθώς ήταν ο κύριος δυτικοευρωπαϊκός δέκτης προϊόντων από τους ελληνικούς οίκους της Ανατολικής Μεσογείου και της Μαύρης Θάλασσας.⁵

Ο Αριστείδης Μπαλτατζής, εγκαταστημένος στη Βιέννη το τελευταίο τρίτο του 19ου αιώνα, ήταν από τους σημαντικότερους τραπεζίτες αυτής της πόλης. Κατάφερε να ενσωματωθεί στην τοπική αριστοκρατία και να συμμετέχει στις κοσμικές εκδηλώσεις και στις ιπποδρομίες. Οι στάβλοι του θεωρούνταν από τους καλύτερους της Κεντρικής Ευρώπης. Ο γάμος του με την κόμισσα Stockau τού άνοιξε το δρόμο στην καλή κοινωνία της Βιέννης.⁶ Οι γάμοι που συνήψαν τα αδέλφια του Αριστείδη Μπαλτατζή στη Βιέννη με γόνους βιεννέζικων αριστοκρατικών οικογενειών επέτρεψαν στην οικογένεια να αποκτήσει ρίζες σε αυτήν την κοινωνία και να ενισχύσει τους δεσμούς που δημιούργησε ο γάμος του Αριστείδη με την οικογένεια Stockau. Το όνομα Μπαλτατζή θα αποκτήσει εξάλλου θλιβερή φήμη στη Βιέννη μετά την αυτοκτονία στο Μάγερλινγκ του αρχιδούκα Ροδόλφου, διαδόχου της Αυστροουγγαρίας, και της ερωμένης του Maria Vetsera, κόρης της Ελένης Μπαλτατζή και του Albin Vetsera. Στην Αθήνα, ενώ ο Ευαγγέλης Μπαλτατζής επιβάλλεται ως τραπεζίτης, δύο από τις κόρες του Αριστείδη Μπαλτατζή και της Amelie Reineck απέκτησαν θέση στη βασιλική αυλή ως κύριες της τιμής. Η παρουσία τους στην πόλη αυτή δείχνει την επιθυμία ορισμένων μελών της οικογένειας να εγκατασταθούν στην Ελλάδα το τελευταίο τρίτο του 19ου αιώνα και να επενδύσουν κεφάλαια εκεί. Όλη η οικογένεια, όμως, δε συμμερίζεται αυτή την επιθυμία· την ίδια περίοδο, διάφορα μέλη της οικογένειας Μπαλτατζή εγκατεστημένα στην Κωνσταντινούπολη διαδραμάτισαν σημαντικό ρόλο, είτε πρόκειται για το Λεωνίδα (1829-1895), έναν από τους ιδρυτές του οθωμανικού μονοπωλίου των καπνών, είτε για τον Ευαγγέλη (1826-1889), τραπεζίτη ιδιαίτερα δραστήριο στην οικονομική ζωή της πρωτεύουσας, είτε, τέλος, για τον Αριστείδη (1831-1887), που κατέφερε να γίνει δήμαρχος του Βοσπόρου.

4. Η χιώτικη ενδογαμία

Οι Μπαλτατζήδες συνήπταν γαμήλιες σχέσεις με άλλες οικογένειες της Χίου το 18ο αιώνα και το 19ο αιώνα, όπως ήταν οι Μαυρογορδάτοι, οι Μαυροκορδάτοι,⁷ οι Ψυχάρηδες, οι Πετροκόκκινοι και οι Ράλληδες. Με μερικές από τις οικογένειες αυτές, μάλιστα, έκαναν πολλαπλούς γάμους για να ενισχύσουν τους δεσμούς που τους ένωναν.⁸ Συνάπτοντας τέτοιους γάμους, οι Μπαλτατζήδες τηρούσαν την αρχή της ενδογαμίας που λειτουργούσε στις χιώτικες οικογένειες και με αυτό τον τρόπο επέλεγαν να ενδυναμώσουν και να διαιωνίσουν τις γαμήλιες σχέσεις ανάμεσά τους. Η ενδογαμία ήταν το μέσο διατήρησης της ενότητας μέσα στο σώμα των χιώτικων οικογενειών και ενίσχυσης της οικονομικής τους δύναμης στην Οθωμανική Αυτοκρατορία και στο εξωτερικό. Οι δεσμοί συγγένειας ήταν πράγματι πρωταρχικής σημασίας για τη συγκρότηση των χιώτικων εμπορικών δικτύων στο εξωτερικό,⁹ η λειτουργία των οποίων στηριζόταν κατά βάση στην εμπιστοσύνη.¹⁰ Άλλωστε πολύ συχνά οι εμπορικές δραστηριότητες των οικογενειών αυτών διεξάγονταν μέσω συγγενών, όπως στην περίπτωση του Ιωάννη και του Δημήτρη Μπαλτατζή, εγκατεστημένων στη Μασσαλία, οι οποίοι στα μέσα του 19ου αιώνα ήταν οι αντιπρόσωποι του εμπορικού οίκου του αδελφού τους Εμμανουήλ, που είχε την έδρα του στη Σμύρνη. Μέσα στη λογική αυτή, οι γάμοι που συνάπτονταν στο εσωτερικό του σώματος αυτού επέτρεπαν στις οικογένειες να αναπτύξουν και να ενισχύσουν τις δραστηριότητες των εμπορικών οίκων τους. Έτσι ο γάμος του Δημήτρη Μπαλτατζή με τη Μαρία Αμηρά, κόρη του Λουκά, ενός από τους σημαντικότερους Έλληνες εμπόρους, που καταγόταν από τη Χίο και ήταν εγκατεστημένος στη Μασσαλία, του εξασφάλιζε προστασία και αλληλεγγύη για το δικό του εμπορικό οίκο στη Μασσαλία.¹¹

5. Οι άλλες «γαμήλιες στρατηγικές» της οικογένειας

Οι «γαμήλιες στρατηγικές» των Μπαλτατζήδων έμοιαζαν πιο ανοιχτές από αυτές των περισσότερων οικογενειών των εμπόρων της Χίου. Στο δεύτερο μισό του 18ου αιώνα τα μέλη της οικογένειας αυτής συνήψαν γαμήλιες σχέσεις με ελληνικές οικογένειες εκτός Χίου. Στη διάρκεια της ίδιας περιόδου πραγματοποιήθηκαν και γάμοι ανάμεσα στην οικογένεια Μπαλτατζή και σε μη ελληνικές οικογένειες, πάντα όμως χριστιανικές.

Οι Μπαλτατζήδες επέλεξαν επίσης να ανανεώσουν τις γαμήλιες σχέσεις τους με ορισμένες οικογένειες που δεν ήταν χιώτικες, ελληνικές ή μη, και μερικές φορές μάλιστα ήταν αναγκασμένοι να αποκτήσουν την έγκριση της Εκκλησίας, εξαιτίας του στενού βαθμού συγγενείας των μελών τους.¹² Οι γάμοι αυτοί υπήρξαν, ούτως ή άλλως, «καλοί γάμοι».

Το 18ο αιώνα, η Μαρία Μπαλτατζή, κόρη του Εμμανουήλ, παντρεύτηκε τον Ιωάννη Κανά, ευεργέτη της Ευαγγελικής Σχολής Σμύρνης και προύχοντα του Μπουρνόβα. Οι οικογένειες Μπαλτατζή και Kαραθεοδωρή¹³ συνάπτουν δύο γάμους στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα.¹⁴ Ο Αριστείδης Μπαλτατζής (1831-1887) παντρεύτηκε την Amelie Reineck, κόρη του Eduard von Reineck, Γερμανού φιλέλληνα,¹⁵ και της Ευφροσύνης Μαυροκορδάτου· η Σοφία (1863-1942), κόρη του Ευαγγέλη Μπαλτατζή και της Ζωής Καραθεοδωρή, παντρεύτηκε το Νικόλαο Μπαλανό, πολιτικό μηχανικό που διηύθυνε την αναστήλωση της Ακρόπολης και διάφορων άλλων μνημείων στο τέλος του 19ου αιώνα. Οι γάμοι των τριών θυγατέρων του Αριστείδη Μπαλτατζή και της Amelie Reineck επιτρέπουν στην οικογένεια Μπαλτατζή να εδραιωθεί στους διπλωματικούς κύκλους: η Αμαλία παντρεύτηκε το Νικόλαο Δεληγιάννη, διπλωμάτη που υπηρέτησε πολλά χρόνια ως πρέσβης της Ελλάδας στο Παρίσι· ο σύζυγος της άλλης θυγατέρας, της Ιουλίας, ο Γεώργιος Καρατζάς, προερχόμενος από σημαντική φαναριώτικη οικογένεια, είχε διατελέσει πρέσβης της Ελλάδας σε διάφορες ευρωπαϊκές πρωτεύουσες στο τέλος του 19ου και στις αρχές του 20ού αιώνα· η τρίτη θυγατέρα, η Ελίζα, παντρεύτηκε τον Αλέξανδρο Τομπάζη, πρέσβη της Ελλάδας στο Βουκουρέστι και στην Πετρούπολη και προερχόμενο από αρχοντική οικογένεια της Ύδρας με σημαντικές επιδόσεις στη ναυτιλία και συμμετοχή στην Επανάσταση του 1821.